خصوصیات کلی باغ های ایرانی
باغ ایرانی مانند معماری، شعر ،نقاشی و سایر آثار هنری ایران، در چهارچوب سنت و اصول از بدایع و ظرایفی برخوردار است و بر قله کمال وحدت در تنوع و تنوع در وحدت ایستاده است.در باغ ایرانی مانند معماری ایرانی هیچ چیزی بی مورد (یا فقط برای زیبایی) وجود ندارد.آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه می شود و جلوه ای در کمال و جمال دارد. در باغسازی مناطق گرم و خشک برای مقابله با گرمای طاقت فرسا و گزنده آفتاب شدید ،سعی در ایجاد بیشترین سایه است.
در بخش گسترده ای از ایران، باغ پناهگاه تباسیدگان ( به ستوه آمدگان از گرما ) و مأمن به ستوه آمدگان از ناسازگاری و خشونت محیط است .سپر سرمای سرد و گرمای گرم کویر است. ترکیب لطیف ،منسجم و مقاومی است، اسیر گرمبادهای توفنده ماسه پاش و محاط بی رحمی شنزارهای تفته و آماج تهاجم دمادم تغییرات زیست محیطی است.باغ ایرانی با تمام این اوصاف ،اثر هنری زیبا ،چند منظوره و پر عملکردی است.
باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب ،برخوردار از حرمت و محرمیت ،منزه از بیهودگی و افراط و تفریط ،موظف به کارایی و سود دهی ،مساعد با قناعت ،صرفه جویی و مجهز به پایداری است. با وجود این اوصاف چنان طرح موجه و هماهنگی را داراست که اصول و ضوابط خود را در نقاط خوش آب و هوا و حتی مرطوب نیز توصیه کرده و به بهترین نتایج دست یافته است.باغ ایرانی پاسخ به نیاز است ،از نیاز اقلیمی تا نیاز فردی ،حتی نیاز حیوانات اهلی و نیاز باغ ،حداکثر کارایی را دارد و صرفا هوس و جولانگاه عبث نیست.
ابعاد متعادل جماد ،نبات ،آب و رعایت مقیاس انسانی یکی از ویژگی های برتر باغ های ایرانی است.این خصیصه حاصل حاکمیت منطق عقلانی ،نتیجه ی عنایت و تجارب و شرایط زیست محیطی و مرهون رعایت تناسبات و پیمون است.در باغسازی ایرانی سرسبزی درخت و گیاه ،تنوع دراز مدت گلهای الوان ،پویایی و بروز و حضور شادمانه آب ،گردش مهی و بازی نغز آبزیان ،صدای دلکش پرندگان ،لطافت هوای مطبوع ،عطر آگینی فضا ،زیبایی و چشم نوازی سیما ،نهایت صرفه جویی و غایت کارآیی با تمامی ابعاد منظور است.
طرح باغ ایرانی بر اساس توجه و کاربرد خاص مربع در ترکیب کلی و اجزا آن استوار است و این خصیصه متمایز باغ ایرانی است که از دیرباز مورد توجه دیگران بوده است.
اگر باغ سلطنتی پاسارگاد را که اولین نمونه باغ ایرانی کشف شده قبل از اسلام است بررسی کنیم میبینیم که از حوضچه های سنگی مقسم آب و آب گذرهای سنگی مستقیم در آن استفاده شده است علی رغم آنکه شواهد ظاهری نشان گر تقسیم باغ به دو قسمت (دو مستطیل) است و حوضچه های سنگی موجود تنها به سه آب گذر (یک ورودی و دو خروجی) متصل شده اند.
دیوید استروناخ معتقد است که باغ مذکور یک مسیر دید طولانی و مرکزی داشته (که به دلایل شخم زدن زمین در دوره های بعد به کلی از بین رفته است) و به وسیله آب گذرهای متقاطع باغ را به چهار قسمت متساوی تقسیم می کرده و بنیادی ترین عامل باغ ایرانی یعنی چهارباغ در پلان اصلی پاسارگاد وجود داشته است.
گزنفن در کتاب خود به نام اکونرمیگوس نقل کرده است که کوروش شخصا لیزاندر را به تماشای باغ خود در سارد برده است که لیزاندر زیبایی درختها، نظم و دقت فواصل آنها و مستقیم بودن ردیف ها و زاویه ها و روایح معطر و متعددی را که هنگام گردش به مشامش رسیده تحسین و تمجید می کند .
این که از چه زمان مربع یا مربع مستطیل در طرح باغ مورد استفاده قرار گرفته محتاج تحقیقات فراوان است . اما دلایل بسیاری را برای کاربرد مربع در خلق محیط زیست انسان و از جمله باغ ایرانی می توان ذکر کرد.
وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ ،روبروی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی تر جلوه گر می سازد.این همان خصوصیتی است که در باغ های ایتالیا و به تبع آن باغ های فرمان فرانسوی مورد الهام قرار گرفته است.
هنگامی که انسان به نقطه ای بلند می نگرد ،خطای دید که بر اثر تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و پایین تر از خط افقی رخ می دهد باعث می شود که آن نقطه نزدیک به نظر می رسد.به همین سبب است که کوشک از سردر ورودی در باغ نزدیک به نظر می رسد و بیننده را به حرکت به سوی آن و طی این مسافت به ظاهر کوتاه تخریب می کند و بر عکس هنگامی که شخص از کوشک به باغ می نگرد فاصله ی مذکور طولانی تر به نظر می رسد و وسعت بیشتری به باغ می بخشد.
در باغ های ایرانی ،علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی بناهای سردر هم بوده که در حقیقت بیرونی باغ یا محل پذیرایی محسوب می شد. یکی دیگر از مشخصه های مهم باغ ایرانی تمایل زیاد به نمایش آب بوده و معمار باغساز بازیهای غریبی با آن انجام می داده است.
برخی از خصوصیات کلی باغ های ایرانی:
– احداث باغ غالبا در زمین شیب دار
– محصور بودن پیرامون باغ با دیوار
– تقسیم سطح باغ غالبا به چهار بخش
– استفاده از خطوط راست در طراحی باغ
– وجود یک ساختمان در مرکز یا بلندترین قسمت فضا
– استفاده از یک جوی دائم اصلی (آب دائم)
– روان نمودن آب به گونه ای که صدای آب به وجود آید (آب شیبها)
– استفاده از سنگهای تراش دار در کف جوی برای نمابان شدن موج آب (سینه کبکی)
– وجود رابطه نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ
– وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت
– استفاده از درخت های زیاد و سایه دار و وجود معبرهای باریک
– اختصاص دادن بیشترین قسمت باغ به کاشت درختان میوه
– استفاده از انواع گلهای زینتی و دارویی
– استفاده بیشتر از گل سرخ نسبت به گونه های دیگر
انواع باغ را برحسب کار کرد اصلی آن میتوان به پنج گونه به شرح زیر طبقه بندی کرد:
1-باغ میوه
2-باغ سکونتگاهی
3-باغ سکونتگاهی-حکومتی
4-باغ حکومتی
5-باغ مزار
خصوصیات جغرافیایی باغ ها
باغ ها از نظر خصوصیات جغرافیای( توپوگرافی) و نحوه قرار گیری به شرح زیر طبقه بندی می شوند.
1-باغ های کم شیب و هموار
2- باغهای روی تپه ( باغ تپه)
3-باغ آبی
4-باغ خانه
5-باغ در کنار رودخانه
منبع
کتاب باغهای ایرانی
غلامرضا نعیما